Xổ số và sự may mắn của Voltaire

Hầu tước d'Argenson, một người bạn của Voltaire, đã từng nói về ông rằng "nhà thơ vĩ đại của chúng ta mãi mãi đặt một chân trên núi Parnassus còn chân kia trên phố Quincampoix". Phố Quincampoix là Phố Wall của Paris vào thế kỷ XVIII. Năm 1751, vào thời điểm d'Argenson đưa ra nhận xét trên, Voltaire đã tích lũy được một gia tài. Nhà văn, sử gia, triết gia lỗi lạc này có con mắt tinh tường về các cơ hội đầu tư và cả “chơi” xổ số.

Voltaire thức dậy và đọc cho thư ký Collini chép lại ở Ferney, tranh của Jean Huber, khoảng năm1772

Xổ số là trò chơi thịnh hành ở Paris vào thế kỷ XVIII. Năm 1719, đã có một cuộc khủng hoảng tài chính và nước Pháp gần như đã phá sản. Các chủ ngân hàng đã nghĩ ra các công cụ tài chính giúp xóa nợ, nhưng rồi nợ quay trở lại với số lượng lớn hơn khi phát hiện ra rằng tài sản thế chấp không còn. Các chính sách thắt lưng buộc bụng được áp dụng mạnh mẽ và xổ số được sử dụng như một công cụ để huy động tiền từ dân chúng.

Cơn sốt xổ số bắt đầu vào năm 1694 (năm sinh của Voltaire) khi Quốc hội Anh thành lập một cuộc xổ số để quyên góp một triệu bảng Anh cho kho bạc của đất nước. Sau khi những người chiến thắng đầu tiên được công bố, cơn sốt này bắt đầu lan rộng khắp châu Âu. Năm 1696, trong một cuốn sách về xổ số được xuất bản tại Amsterdam, nhà thần học người Thụy Sĩ Jean Leclerc đã viết: "Chúng tôi chưa bao giờ nghe nhiều cuộc nói chuyện về xổ số đến vậy". Công trình của Leclerc ghi lại cách xổ số Anh đã đạt được 40% mục tiêu và mô hình này đã được áp dụng ở Hà Lan. Xổ số.

Leclerc là người theo đạo Tin lành, đã quyết định viết cuốn sách của mình sau khi bị ấn tượng bởi cách mọi người gọi những người trúng số và thua cuộc là heureux hoặc malheureux - "may mắn" hoặc "xui xẻo". Ông lập luận rằng thật vô lý khi tin rằng một số cá nhân vốn dĩ may mắn hay xui xẻo hơn người khác; ông phản đối rằng thật "ngoại đạo" khi nghĩ rằng có thể thấy bàn tay của Chúa trong kết quả của xổ số. Leclerc bảo độc giả của mình hãy nhìn vào động cơ của những người chơi xổ số; họ phải bị lên án nếu lợi ích cá nhân là tất cả những gì họ quan tâm, phải được chúc mừng nếu họ đang giúp gây quỹ cho một mục đích từ thiện cao cả nào đó. Ba mươi năm sau, Voltaire hẳn đã đọc Leclerc với một nụ cười gượng gạo.

Xổ số về cơ bản có hai hình thức. Loại cũ hơn, có từ thời kỳ đầu và tương tự như những gì chúng ta gọi là xổ số, là xổ số "trống". Từ một văn phòng trung tâm hoặc người bán được cấp phép, những người tham gia mua vé số mà họ ghi tên hoặc "một hình vẽ tượng trưng, câu châm ngôn", có thể là một câu tục ngữ, lời kêu gọi tôn giáo để được giúp đỡ hoặc một lời cầu nguyện may mắn nào đó. Những tấm vé này sau đó được đăng ký chính thức và đặt trong một hộp đựng (một chiếc túi da, một chiếc bình kim loại), trong khi một hộp đựng khác chứa một số lượng tương đương các tờ giấy trắng hoặc ghi một số tiền hoặc giải thưởng khác. Bản thân việc rút thăm thường do một đứa trẻ thực hiện (như một lời tuyên bố về sự ngây thơ), đôi khi bị bịt mắt. Sau khi đứa trẻ rút một tấm vé và một tờ giấy tương ứng, một viên chức sẽ đọc thông tin trên vé và thông báo liệu nó đã được ghép với một giải thưởng hay chỉ là một tờ giấy trắng. Đó có thể là một quá trình dài: một lần rút thăm như vậy ở Hamburg vào năm 1612 mất hơn tám tuần để hoàn thành.

Loại xổ số khác có nguồn gốc từ Genoa, nơi mà người ta thường bầu ra năm trong số chín mươi ủy viên hội đồng của thành phố bằng cách rút thăm sau mỗi sáu tháng. Từ phong tục cá cược vào kết quả của những cuộc bầu cử này, một loại xổ số thuần túy đã phát triển, lần đầu tiên được Benedetto Gentile nghĩ ra vào năm 1610. Hình thức này có thể được chơi thường xuyên hơn. Ở đây, một đứa trẻ cũng được thuê, lần này để rút năm quả bóng được đánh số trong số chín mươi quả bóng đã được thả vào một cái gọi là vòng quay may mắn. Người chơi có thể đặt cược số tiền vào các con số riêng lẻ được rút ra, vào các tổ hợp số hoặc thậm chí vào trình tự mà chúng được rút ra.

Xổ số chính thức đầu tiên được tổ chức tại Pháp vào năm 1539, đó là ý tưởng của Vua François I, người đã biết về những điều như vậy trong các chiến dịch quân sự của mình ở Ý. Nhưng thí nghiệm của ông đã không thành công. Louis XIV đã tổ chức một cuộc xổ số hoàng gia như một phần trong lễ cưới của mình vào năm 1660 và một cuộc khác vào năm 1661 để đánh dấu sự ra đời của đứa con mình. Nhưng trong thời gian trị vì của ông, các cuộc xổ số công khai đã bị cấm và những cuộc xổ số hoàng gia này chỉ được coi là những trò giải trí đơn thuần. Theo thời gian, sự phản đối xổ số giảm dần khi những người ủng hộ lập luận rằng đây là một cách để tài trợ cho các mục đích từ thiện. Cuối cùng, xổ số nhà nước được thành lập vào năm 1700.

Khi Louis XIV qua đời vào ngày 1 tháng 9 năm 1715, tình hình tài chính của Pháp đang trong tình trạng nguy cấp. Đã có quá nhiều cuộc chiến tranh, gần nhất là chiến tranh kế vị Tây Ban Nha. Mười năm sau, dưới sự chỉ đạo của nhà tài chính người Scotland John Law, tình hình tài chính của Pháp còn tồi tệ hơn. Là một kẻ giết người bị kết án (năm 1694, ông đã giết một người đàn ông trong một cuộc đấu tay đôi vì một người phụ nữ), Law đã bị kết án, sau khi trốn thoát khỏi nhà tù ở London, ông đã chạy trốn đến Amsterdam và sau đó là Paris. Tuy nhiên, sức hấp dẫn đặc biệt và tư duy độc đáo đầy hấp dẫn của ông đã sớm thu hút sự chú ý của nhiếp chính Philippe d'Orléans. Trọng tâm trong chính sách của Law là việc sử dụng tiền giấy, được chào đón vào thời điểm tình trạng thiếu kim loại đang kìm hãm việc đúc tiền xu mới. Tiền giấy cũng rất cần thiết cho mục tiêu kích thích nền kinh tế của Law bằng cách tạo ra một công cụ tín dụng mới. Năm 1716, ông được phép thành lập một ngân hàng tư nhân (có văn phòng trên phố Quincampoix) có tên là Banque Générale (được đổi tên thành Banque Royale vào năm 1718), thông qua đó tiền giấy có thể chuyển đổi thành tiền xu. Tổ tiên của nới lỏng định lượng đã ra đời và nền kinh tế phản ứng tốt với thuốc bổ của tiền mới. Sau sự đổi mới vô cùng thành công này, Law được phép can thiệp vào thương mại thuộc địa, hợp nhất các công ty thương mại của Pháp trên khắp Bắc Mỹ thành một công ty độc quyền duy nhất có tên là Công ty Mississippi và từ năm 1719, bán cổ phiếu của công ty này. Giá trị của cổ phiếu tăng nhanh chóng. Nhưng bong bóng đã vỡ khi Law thấy mình buộc phải giảm giá trị của tiền giấy và cắt giảm giá cổ phiếu. Mọi người ùa đến ngân hàng tìm cách chuyển đổi tiền giấy và cổ phiếu thành bạc và vàng. Sau khi được bổ nhiệm làm tổng kiểm soát tài chính vào đầu năm, Law đã bị sa thải vào cuối năm. Bất ổn trong xã hội gia tăng và Law đã chạy trốn khỏi Paris.

Cái gọi là bong bóng Mississippi này là triệu chứng của sự thái quá của chế độ nhiếp chính, kết thúc vào năm 1723 khi Louis XV lên ngôi, lúc được coi là đã đến tuổi trưởng thành (ở tuổi mười ba). Công tước Bourbon được bổ nhiệm làm thủ tướng đầu tiên, nhưng sự cai trị của ông không giúp ích gì nhiều cho nền tài chính của đất nước, và vào năm 1726, nhà vua đã gọi người gia sư đáng tin cậy trước đây của mình, André-Hercule de Fleury, người mới được bổ nhiệm làm hồng y, đến để dọn dẹp mớ hỗn độn.

Ông đã chứng tỏ mình là người thành thạo trong việc quản lý tiền bạc, cuối cùng đã cân bằng được ngân sách quốc gia vào năm 1738, trong khi vẫn tìm cách mở rộng kinh tế bằng cách đầu tư vào cơ sở hạ tầng và kích thích thương mại. Cùng với vị tổng kiểm soát tài chính đầu tiên của mình, Michel Robert Le Peletier des Forts, Fleury đã tìm cách mang lại trật tự cho các vấn đề tài chính của đất nước. Lúc này, có rất nhiều xổ số được cấp phép cho các mục đích từ thiện, điều này yêu cầu việc phân tích chi phí-lợi ích phải được luật hóa.

Một trong những ưu tiên chính của Fleury là giảm nợ chính phủ. Khả năng thanh toán của quốc gia thường xuyên bị báo động, đôi khi chính phủ buộc phải vay tiền gián tiếp từ các tổ chức khác. Đó là trường hợp của một số trái phiếu do Hôtel de Ville - thành phố Paris - phát hành, nơi đã có thể phát hành ở mức 4% trước khi bán cho chính phủ ở mức 5%. Nhưng sự thiếu tin tưởng vào tài chính của chính phủ đã khiến những trái phiếu này mất đi phần lớn giá trị. Theo một sắc lệnh tuyên bố vào ngày 6 tháng 3 năm 1729, người ta đã ra lệnh (trên thực tế là Le Peletier des Forts nhân danh nhà vua) rằng trái phiếu của Hôtel de Ville sẽ được chuộc lại bằng xổ số. Chỉ những người sở hữu trái phiếu mới có thể tham gia. Nếu họ chọn làm như vậy, họ có quyền mua một vé với mức giá tương ứng với quy mô nắm giữ mà họ muốn hoàn trả. Với mỗi nghìn livre (hoặc franc, vì hai thuật ngữ này có thể hoán đổi cho nhau), một vé có thể được mua với giá một livre. Nếu vé được rút ra trong lần quay xổ số, người giữ vé sẽ được hoàn trả 85% giá trị trái phiếu của mình – 15% được giữ lại cho những chi phí khác và một phần để thêm vào quỹ cho lần rút thăm tiếp theo. Mỗi quỹ sẽ được làm lớn hơn nữa không chỉ bằng thu nhập từ việc bán vé mà còn bằng khoản tiền 500.000 livre do chính phủ đóng góp. Đợt rút thăm sẽ diễn ra vào ngày thứ tám hàng tháng, bắt đầu từ tháng 1 năm 1729. Số lượng vé trúng thưởng sẽ được xác định bởi giá trị nắm giữ được đổi của mỗi vé, do đó rút thăm sẽ dừng lại khi quỹ hết. Theo lệnh ban đầu, sáu công chứng viên được chỉ định để bán vé, con số này sau đó tăng lên mười hai vào tháng 4 năm 1729. Mỗi công chứng viên được yêu cầu phải giữ một sổ đăng ký về số vé, "tên, từ hoặc ký hiệu mà mỗi chủ trái phiếu chọn để được nhận dạng", số tiền mà chủ trái phiếu muốn trả lại và giá của vé đã mua.

Voltaire là một chủ trái phiếu của Hôtel de Ville, và các quy tắc của cuộc xổ số bất thường này đã thu hút sự chú ý của ông. Tại một bữa tiệc tối, ông đã thảo luận vấn đề này với nhà toán học và nhà khoa học trẻ tuổi Charles-Marie de La Condamine. Họ cùng nhau bắt đầu tự hỏi: Điều gì sẽ xảy ra nếu một người có thể mua tất cả các vé trong một lần rút thăm ngay khi chúng được phát hành? Không một cá nhân nào có thể hy vọng làm được, nhưng một tổ chức thì có thể. Cách thức hoạt động của tất cả những điều này không rõ ràng từ các hồ sơ còn lại, nhưng bằng một cách nào đó Voltaire đã làm được. Voltaire đưa ra một lời kể ngắn gọn về thành công của họ trong cuốn tự truyện Bình luận lịch sử về các tác phẩm của tác giả La Henriade, được xuất bản năm 1776, hai năm trước khi ông qua đời:

“Chính quyền phát hành vé xổ số để đổi lấy trái phiếu của Hôtel de Ville, những người trúng thưởng được trả bằng tiền mặt và tất cả đều theo cách mà bất kỳ nhóm người nào mua hết tất cả vé đều có thể trúng 1 triệu franc. Votaire đã hợp tác với nhiều công ty và đã gặp may mắn”.

Trên thực tế, Voltaire đã tự tạo ra vận may cho mình. Một bằng chứng tài liệu còn sót lại ghi rằng Voltaire “đã mua được tất cả các cuốn sổ vé khi thanh toán tiền đặt cọc mà không cần điền vào thông tin”. Rõ ràng là ông đã có một thỏa thuận nào đó với các công chứng viên được chỉ định bán vé, và có vẻ như ông không phải trả toàn bộ giá vé, vì vậy ông và các cộng sự của mình - và có lẽ cả các công chứng viên bán vé, đã tham gia vào hành động này.

Hồ sơ cho mỗi lần rút thăm liên tiếp cho đến tháng 2 năm 1730 vẫn còn tồn tại. Trong khi đợt rút thăm ngày 8 tháng 1 cho thấy sự chênh lệch lớn về giá trị có thể quy đổi của những tấm vé trúng thưởng (như dự định của các điều khoản ban đầu của xổ số), thì ngay từ tháng 2 đã có sự gia tăng đáng kể về số lượng vé trúng thưởng có thể quy đổi thành giá trị trái phiếu tối thiểu là 1.000 livre, một số trong số đó được đăng ký cho cùng một chủ sở hữu. Bản thân La Condamine được ghi nhận là chủ sở hữu của mười ba tấm vé trúng thưởng mà trước đây chỉ tốn một livre cho mỗi tấm nhưng được hưởng tổng cộng 13.000 livre.

Dần dần, mánh khóe này được nhiều người phát triển. Đến tháng 5 năm 1729, mánh khóe này đã trở nên phổ biến và tên của những người nắm giữ trái phiếu chiến thắng thường xuyên xuất hiện trong mỗi lần rút thăm. Vào tháng 10, gần như toàn bộ số tiền được chia cho mười ba người chiến thắng và tất cả đều là những cái tên quen thuộc. Trong số họ, mười ba người chiến thắng này đã chia nhau hơn một triệu franc. Khi chính quyền nhận ra điều gì đang xảy ra, họ đã điều chỉnh một số quy tắc (vào tháng 1 năm 1730) và sau đó đóng sổ xổ số. Le Peletier des Forts đã cố gắng lập luận rằng tổ chức này đã hành động bất hợp pháp, nhưng hội đồng hoàng gia đã ra phán quyết chống lại ông. Không có quy tắc nào bị vi phạm. Nói một cách đơn giản, xổ số đã được thiết kế tồi. Le Peletier đã bị sa thải. Lần rút thăm cuối cùng được tổ chức vào tháng 6 năm 1730. Hồ sơ chính thức cho các tháng từ tháng 3 đến tháng 6 năm 1730 bị mất, vì vậy chúng ta không thể biết liệu tổ chức này có hoạt động đúng cho đến cuối hay không. Nhưng số tiền thắng cược của riêng Voltaire được cho là lên tới khoảng nửa triệu livre.

Nhưng phải làm gì với số tiền thu được? La Condamine dường như đã sử dụng số tiền kiếm được để tài trợ cho nghiên cứu khoa học, đầu tiên là chuyến đi đến Constantinople, chuyến đi này đã cho ra đời một bài báo khoa học có tựa đề "Quan sát toán học và vật lý được thực hiện trong chuyến thăm Levant năm 1731 và 1732", và ba năm sau là một phần của chuyến thám hiểm đến Nam Mỹ với mục đích xác nhận lý thuyết của Isaac Newton: trái đất phẳng ở hai cực và phình ra ở đường xích đạo. La Condamine chỉ trở lại Paris vào năm 1745.

Ngược lại, Voltaire muốn kiếm nhiều tiền hơn nữa. Ngay cả khi hoạt động xổ số tại Paris đang diễn ra, ông đã chạy đến Lorraine, khi đó là một tiểu bang bán độc lập, nơi công tước cầm quyền đang cố gắng huy động tiền mặt bằng cách phát hành trái phiếu theo các điều khoản có lợi cho người cho vay. Việc người mua trái phiếu phải là người bản xứ Lorraine là một trở ngại đối với các kế hoạch đầu tư của Voltaire. Nhưng bằng một cách nào đó, Voltaire đã mua năm mươi trái phiếu và bán chúng ngay sau đó với giá gấp ba lần giá gốc. Khi trở về Paris, và thông qua sự trung gian của anh em nhà Pâris, ông bắt đầu đầu tư số tiền lớn vào hoạt động kinh doanh vật tư quân đội cực kỳ béo bở, và ông tiếp tục làm như vậy trong hai mươi năm tiếp theo.

Tiền bạc đã mua được sự độc lập và an toàn cho Voltaire. Năm 1734, tác phẩm Philosophical Letters của ông  - được coi là "quả bom đầu tiên ném vào chế độ cũ" - đã bị tòa án cấm, nhưng tác giả của nó đã biến mất vào vùng nông thôn xa xôi của Champagne. Ở đó, trong năm năm tiếp theo, ông sống ẩn dật bình dị với tình nhân của mình, nhà khoa học lỗi lạc Émilie du Châtelet, tại Château de Cirey. Ngôi nhà cổ kính và đổ nát này thuộc về gia đình chồng bà, nhưng với sự giàu có của Voltaire, họ đã xây thêm một dãy nhà mới, hoàn chỉnh với một phòng trưng bày các dụng cụ khoa học của bà và một phòng tắm hiện đại nhất. Sau đó, sự giàu có này cho phép Voltaire chơi trò chơi chính trị của một cận thần hoàng gia: vào những năm 1740 tại Versailles, các vở kịch của ông đã trở thành phương tiện giải trí cho nhà vua, và vào đầu những năm 1750 tại Berlin và Potsdam, ông đã quyết định hỗ trợ ngắn hạn cho những nỗ lực của Frederick Đại đế để cạnh tranh với Versailles.

Voltaire sớm dựng nên ngôi nhà nguy nga của riêng mình tại Les Délices ở thành phố - quốc gia độc lập Geneva. Khi những người theo chủ nghĩa Calvin không mấy thiện cảm với những vở kịch của ông, ông chuyển đến ngay bên kia biên giới và biến một lâu đài đổ nát thành lâu đài Ferney được trang bị cực kỳ đầy đủ tiện nghi. Ông mua một điền trang lớn khác cách đó ba dặm, tại Tourney, và sự kết hợp của các bất động sản này giúp ông có thể lựa chọn đường thoát trong trường hợp nguy cấp. Nếu chính quyền Pháp truy đuổi ông, ông có thể đi bốn dặm về phía nam qua biên giới vào Geneva. Trong trường hợp nếu Pháp và Geneva hợp sức chống lại ông, ông có thể lái xe đến bờ hồ Geneva và đi thuyền đến Savoy độc lập ở phía tây nam hoặc đến bang Vaud ở phía đông. Xa hơn nữa là Neuchâtel, khi đó nằm dưới sự cai trị của Phổ, nơi ẩn náu cuối cùng.

Lâu đài Ferney trở thành nhà của Voltaire trong suốt quãng đời còn lại, mang đến cho ông một căn cứ an toàn để tạo ra các tác phẩm kiên quyết và lâu dài chống lại nhà thờ và nhà nước. Ngôi nhà này tốn kém để xây dựng và cũng tốn kém để vận hành. Do đó, ông bắt đầu đầu tư vào sản xuất tơ lụa, đồng hồ và rất thành công. Các khoản tiền khác được đầu tư theo cách thông thường hơn, ví dụ, cung cấp các khoản vay cho những nhà quý tộc giàu có về tài sản nhưng nghèo tiền mặt, những người cần tiền cho lối sống của họ. Khi gần đến tuổi sáu mươi, Voltaire bắt đầu quan tâm nhiều đến thu nhập hơn là tăng trưởng vốn, và ông đã có một số thỏa thuận cho vay tương đương với tiền trợ cấp trọn đời và khả năng sinh lời lâu dài của chúng khi sống đến tuổi già.

Thực ra, thua cũng chẳng quan trọng gì - một người chết thì quan tâm gì đến số vốn còn lại? - nhưng dù sao thì ông cũng đã làm mọi cách để nghiêng tỷ lệ chiến thắng về phía mình. Ví dụ, người ta nói rằng ông luôn cố tỏ ra già nua và yếu đuối mỗi khi có một thỏa thuận. Ông luôn phàn nàn về sức khỏe của mình và luôn than thở về mùa đông khắc nghiệt ở Geneva, nói rằng cái chết của ông chắc chắn sắp đến. Tất cả những điều này đều có lợi cho việc thương lượng của ông.

Vì vậy, trong số nhiều trường hợp như vậy, ông đã cho công tước Württemberg vay bốn khoản: 150.000 franc vào năm 1752, với khoản thanh toán hàng năm là 15.750 franc và giá trị còn lại là 7.500 franc phải trả cho cháu gái của ông, bà Denis, trong trường hợp ông qua đời; 112.500 franc vào năm 1753, với khoản thanh toán hàng năm là 12.375 franc và giá trị còn lại là 2.250 franc; 200.000 franc vào tháng 10 năm 1764, với khoản thanh toán hàng năm là 24.000 franc (lãi suất tăng theo tuổi tác của ông) và giá trị còn lại là 16.000 franc; và khoản cuối cùng là 80.000 franc vào tháng 12 năm 1764, với khoản thanh toán hàng năm là 10.000 franc và giá trị còn lại là 6.000 franc phải trả cho các thành viên khác nhau trong gia đình. Vào thời điểm Voltaire qua đời năm 1778, với số tiền 542.000 franc công tước Württemberg đã vay - trong thời đại lạm phát rất thấp hoặc không có lạm phát - đã giúp ông kiếm được gấp đôi số tiền đó.

Khi còn trẻ, Voltaire là một kẻ phung phí và cờ bạc. Trong một lá thư vào tháng 9 năm 1722, ông nói với bà de Bernières, tình nhân của ông khi đó, rằng ông vừa thua 100 louis (2.400 franc) khi chơi bài. Cha của Voltaire đã mất vào đầu năm đó và quy định trong di chúc rằng con trai út của ông chỉ được nhận lãi từ phần tài sản của gia đình khi đạt đến tuổi 35 (năm 1729) và cung cấp bằng chứng về "hành vi bình thường". Sau năm năm, tài sản được tuyên bố là di chúc vào năm 1727 và phần của Voltaire lên tới 153.000 franc, trong đó ông được trả khoảng 4.250 franc mỗi năm. Vào thời điểm ông có thể nộp đơn để chứng minh hành vi bình thường của mình (và ông đã làm thành công), ông đã trúng xổ số. Như ông đã nhận xét sau này, "Nếu bạn muốn kiếm được nhiều tiền ở đất nước này, bạn chỉ cần đọc các sắc lệnh của nhà vua". Nói cách khác, nếu bạn muốn gặp may mắn, hãy đọc kỹ các dòng chữ nhỏ.

Trong Mémoires (1759), Voltaire nhớ lại hồi trẻ ông đã gặp rất nhiều nhà văn “không xu dính túi và bị khinh thường”. Nhờ vào vận may và cả sự toan tính của mình, ông thực sự được tự do theo đuổi cuộc sống viết lách theo lựa chọn của mình và đặc biệt là lên án mạnh mẽ chế độ chuyên quyền. Trong sự thoải mái của “ngôi nhà an toàn” của mình tại Ferney, Voltaire có thể lên tiếng về bất cứ vấn đề nào ông cảm thấy cần thiết. Tiền bạc đã giúp ông trở thành một trong những anh hùng vĩ đại của thời kỳ Khai sáng và có thể nói là nhà đấu tranh đầu tiên trên thế giới cho quyền con người. Mặc dù đó không phải là mục đích từ thiện mà Jean Leclerc có thể nghĩ đến vào năm 1696, nhưng kết quả này vẫn là một điều mà ngày nay chúng ta có thể coi là may mắn.

VnTimeless

VnTimeless cảm ơn bạn đã ghé thăm website! Mời bạn để lại dưới đây một comment!
    Comment

0 comments:

Post a Comment