Citizen
Kane (Công dân Kane) được coi là bộ phim đen trắng vĩ đại nhất của Hollywood, đã
làm thay đổi nền điện ảnh và góp phần tạo ảnh hưởng đến những bộ phim sau này.
Citizen Kane có giá trị to lớn về mặt nghệ thuật và cả nội dung, luôn nằm trong
danh sách những bộ phim hay nhất mọi thời đại.
 |
| Welles trong vai Charles Foster Kane, Citizen Kane |
Citizen
Kane được phát hành
vào năm 1941, đây là bộ phim đầu tiên của Orson Welles, ông
đồng thời là đạo diễn, diễn viên chính, nhà sản xuất và đồng biên kịch của bộ
phim. Khi đó Welles chỉ mới 25 tuổi và đã được coi là một thiên tài ở lĩnh vực sân
khấu. Nhờ danh tiếng của mình, ông được Hollywood lôi kéo về RKO Studios và
trong hợp đồng đầu tiên của mình, đã được trao quyền chưa từng có để thực hiện
Citizen Kane. Ông được tự do lựa chọn dàn diễn viên cũng như biên kịch, đạo
diễn, sản xuất, biên tập và diễn xuất trong Công dân Kane. Ngân sách của bộ
phim là 500.000 đô la (tương đương gần 10,9 triệu đô la năm
2024), một số tiền đáng kể khi đó đối với một
người chưa từng thực hiện bộ phim nào. Citizen
Kane thất bại về mặt thương mại và đã làm chệch hướng sự nghiệp của
Welles. Nhưng thời gian đã cho thấy tài năng của Welles khi sự sáng tạo và mức
độ ảnh hưởng của bộ phim đến nền điện ảnh được chứng minh. Còn cuộc đời của Orson
Welles cũng mang tính “báo chí” và hấp dẫn như câu chuyện về Charles Foster
Kane, nhân vật chính của Citizen
Kane.
Tranh cãi về tác giả kịch bản
Orson Welles là người nắm toàn quyền liên
quan đến việc ra đời của Citizen
Kane, sự áp đảo về mặt quyền lực cả trong và ngoài màn ảnh thường làm lu
mờ sự thật rằng, bộ phim là kết quả của sự hợp tác thành công giữa một số bộ óc
vĩ đại nhất Hollywood vào thời điểm đó. Liên quan đến bộ phim, cuộc tranh cãi
lớn nhất là về tác giả kịch bản, và cuộc chiến này đã tô màu cho nhiều câu
chuyện về bộ phim.
Trước khi thực hiện Citizen Kane, dù là các tác phẩm
hợp tác, Welles đã có xu hướng nhận toàn bộ công lao về mình. Welles là người
đồng sáng lập nhà hát Mercury Theatre – công ty sản xuất các vở diễn sân khấu,
chương trình phát thanh và điện ảnh, trước khi chương trình phát thanh War or the Worlds thành công rực rỡ, các
kịch bản thường được ghi nhận là sản phẩm của hãng phim. Sự thành công vang dội
của War or the Worlds đã khiến Welles
quyết định nhận toàn bộ quyền tác giả kịch bản, mặc dù thực tế là biên kịch của
hãng phim, Howard Koch, đã chấp bút cho chương trình này. Welles tin rằng, việc
mình nhận toàn bộ công lao cho các tác phẩm, tên tuổi và danh tiếng của ông sẽ
giúp ích cho nhà hát. Danh tiếng của Welles như một thiên tài trong lĩnh vực
sân khấu đã có từ khi ông còn là một thiếu niên, và Mercury Theatre hưởng lợi
rất nhiều từ điều đó.
Khi ông đến Hollywood để làm Citizen Kane, cái tôi của ông
không được đón nhận ở đây và Hollywood không muốn trao cho Welles công lao mà
ông không xứng đáng. Welles đã gặp phải sự phản đối lớn khi ông muốn nhận toàn
bộ công lao cho việc tạo ra Citizen
Kane.
Mặc dù Welles đóng vai trò quan trọng
trong việc viết Citizen Kane,
Welles không phải là người duy nhất viết ra kịch bản này. Ý tưởng ban đầu
cho Citizen Kane là của Herman
Mankiewicz, một biên kịch Hollywood dày dạn kinh nghiệm. Mankiewicz hiểu rất rõ
William Randolph Hearst (hình mẫu ngoài đời thực cho nhân vật Charles Foster
Kane), và đã dành nhiều thời gian ở trang trại của Hearst ở San Simeon. Charles
Foster Kane giống Hearst ở nhiều điểm, và sự tường tận như vậy chỉ có thể đến
từ sự hiểu biết sâu sắc về cuộc đời Hearst, điều mà Welles không có. Welles đã
đóng một vai trò quan trọng trong việc tạo ra kịch bản, ông cũng đã lấy chính
cuộc đời mình để viết kịch bản Citizen Kane, giống như cách Mankiewicz lấy từ
cuộc đời của Hearst, để xây dựng nhân vật Charles Foster Kane. Tuy nhiên,
Welles chắc chắn không phải là người duy nhất viết nên kịch bản của bộ phim.
Mankiewicz đã hợp tác với John Houseman, đối tác của Welles tại Mercury
Theatre, trong bản thảo đầu tiên của Citizen
Kane. Cả Mankiewicz và Houseman đều muốn được ghi nhận tác giả kịch bản
cho bản thảo cuối cùng nhưng Welles từ chối. Khi Welles kiên quyết từ chối, Houseman
đã từ bỏ yêu cầu, nhưng Mankiewicz được sự ủng hộ của liên đoàn biên kịch
Hollywood. Nếu quyền tác giả kịch bản không được ghi nhận đúng cho Mankiewicz,
một cuộc chiến pháp lý sẽ xảy ra. Vào đêm trao giải Oscar, Citizen Kane đã giành giải
Kịch bản gốc xuất sắc nhất, và đây là giải Oscar duy nhất mà Welles và
Mankiewicz từng nhận được.
Những di sản điện ảnh của Citizen Kane
Citizen Kane có những sáng tạo đi trước thời đại về mặt điện
ảnh, và đóng góp quan trọng nhất của nó là việc sử dụng một kỹ thuật được gọi
là lấy nét sâu. Lấy nét sâu nghĩa là lấy nét mọi thứ trong khung hình, thậm chí
cả hậu cảnh, cùng một lúc, trái ngược với việc chỉ lấy nét người và vật ở tiền
cảnh. Kỹ thuật lấy nét sâu yêu cầu nhà quay phim kết hợp ánh sáng, bố cục và
loại ống kính máy quay để tạo ra hiệu ứng mong muốn. Với lấy nét sâu, nhà làm
phim có thể giới thiệu các hành động chồng chéo và mise-en-scène (môi trường vật lý diễn ra trong
phim), và khiến chúng trở nên quan trọng hơn. Việc bố cục môi trường vật lý
trong phim để lấy nét sâu sẽ chủ động thu hút toàn bộ không gian của khung
hình mà không khiến người xem bối rối. Lấy nét sâu hiệu quả nhất trong các cảnh
mô tả sự mất kiểm soát và sự cô đơn của Kane, vì nó giúp khán giả có cái nhìn
rõ ràng về không gian mà nhân vật kiểm soát cũng như không gian mà nhân vật
không thể kiểm soát. Gregg Toland là nhà quay phim mà Welles chọn cho Citizen Kane, đã sử dụng kỹ
thuật này trong bộ phim The Long Voyage Home trước
đó. Nhưng chỉ khi thực hiện Citizen
Kane, kỹ thuật này mới hiệu quả như vậy và đánh dấu một bước tiến
mới trong điện ảnh.
Citizen Kane cũng đem đếm những sáng tạo của các kỹ thuật điện
ảnh khác. Một trong những cải tiến như vậy là một kỹ thuật được gọi là "wipe (lau)", kỹ thuật wipe
tạo ra hiệu ứng chuyển đổi bằng cách kéo hình dạng hoặc mẫu qua màn hình để
chuyển từ cảnh này sang cảnh khác, một hình ảnh được "lau" khỏi màn
hình bằng một hình ảnh khác. Những sáng tạo khác là “deep focus (tiêu cự sâu), kết hợp với “low angle shot (góc máy thấp)” và “long take (cú máy dài)”. Ngày nay những điều này đã trở nên quen
thuộc trong điện ảnh, nhưng những thủ pháp này vào thời điểm đó là sự sáng tạo
chưa từng có, đặc biệt, tất cả nó đều hội tụ ở Citizen Kane.
Với sự sáng tạo đột phá đó, Welles có thể
dựng được một phân đoạn phức tạp và giàu ý nghĩa biểu tượng trong vài cú máy,
tạo được sự đồng nhất trong diễn xuất của diễn viên và tính thống nhất của thời
gian và không gian.
Dàn diễn viên từ Mercury Theatre được
Welles lựa chọn là một tài sản cho bộ phim và đóng vai trò quan trọng đối với
sự thành công của các kỹ thuật như tập trung sâu. Các thành viên trong dàn diễn
viên là những diễn viên sân khấu được đào tạo bài bản, và không ai từng đóng
phim trước khi Welles đưa họ đến Hollywood. Là những diễn viên sân khấu, đã
giúp họ đặt mình vào từng cảnh phim một cách vững chắc, bổ sung cho việc sử
dụng kỹ thuật tập trung sâu. Kỹ thuật quay phim và diễn xuất kết hợp một cách
hoàn hảo trong bộ phim.
Nhiều nhà phê bình cho rằng Citizen Kane, với việc sử dụng
sáng tạo ánh sáng và bóng tối, là phim đen đầu tiên, hoặc ít nhất là tiền thân
trực tiếp của phim đen, một thể loại sử dụng bầu không khí u ám để làm tăng
hiệu quả các cảnh quay bạo lực hoặc bí ẩn. Sự kết hợp của các kỹ thuật một
cách sáng tạo, chứ không phải một kỹ thuật nào riêng lẻ, là điều khiến Citizen Kane trở thành một
bộ phim quan trọng về mặt điện ảnh.
Citizen Kane cũng có cách kể chuyện sáng tạo. Gần giống như một
bộ phim tiểu sử, Citizen Kane khắc
họa một cách chân thật cuộc đời nhân vật trong khoảng thời gian dài, cho phép
các nhân vật già đi khi câu chuyện tiếp diễn. Thay vì được kể theo cách trình
tự, tuyến tính, câu chuyện của Kane được mở ra theo các phân đoạn chồng chéo,
mỗi người kể chuyện theo cách nhìn của mình và lại bổ sung thêm thông tin cho
cốt chuyện. Toàn bộ câu chuyện cuộc đời của Kane được kể bằng hồi tưởng là một
cách tiếp cận sáng tạo khác của Citizen Kane. Hồi tưởng đã được sử dụng trong
các bộ phim trước đó, nhưng Citizen
Kane đã làm nó một cách xuất sắc và hiệu quả nhất. Hồi tưởng được
đưa ra từ góc nhìn của các nhân vật đang già đi hoặc hay quên, điều này tạo ra
sự nghi ngờ về những ký ức đang được nhắc đến. Nói cách khác, đây là những
người kể chuyện không đáng tin cậy, họ có ý kiến và cách diễn giải riêng ảnh
hưởng đến độ chính xác của câu chuyện. Các kỹ thuật kể chuyện này đã thành công
trong việc khắc họa Charles Foster Kane như một câu đố, một người đàn ông đau
khổ, phức tạp, và cuối cùng, để lại cho người xem nhiều câu hỏi hơn là câu trả
lời và chắc chắn gợi lên sự đồng cảm hơn là sự khinh miệt.
Những thành tựu của Welles trong bộ phim
này đã đánh dấu một hướng đi mới trong điện ảnh. Citizen
Kane đã đem đến Hollywood và chứng tỏ những khả năng sáng tạo của
kỹ thuật điện ảnh là vô tận. Bất chấp những tranh cãi mà bộ phim tạo ra, vô số những
sáng tạo đã biến Citizen Kane trở
thành bộ phim đen trắng vĩ đại nhất của Hollywood.
Dàn diễn viên và diễn xuất trong Citizen Kane
Các diễn viên chính của Citizen Kane chưa từng đóng
một bộ phim nào trước đó, nhưng họ là những diễn viên sân khấu được đào tạo bài
bản thuộc biên chế của Mercury Theatre.
Năm 1934, khi Welles và Houseman gặp nhau, Houseman lúc
đó 33 tuổi và rất được kính trọng trong lĩnh vực sân khấu với tư cách một diễn
viên, đạo diễn và nhà sản xuất. Welles và Houseman đã cùng nhau sản xuất các vở
kịch cho Nhà hát Liên bang. Nhà hát Liên bang là một dự án của Cục Quản lý Dự
án Công trình (WPA), được thành lập để tạo công ăn việc làm trong lĩnh vực văn
hóa. Năm 1937, cả hai đều
từ chức khỏi Nhà hát Liên bang sau khi vở kịch The
Cradle Will Rock bị coi là mang tính chính trị cánh tả.
Ngay sau đó, Welles và Houseman thành lập
Mercury Theatre. Mercury Theatre là tập hợp của nhiều diễn viên sân khấu ưu tú lúc
đó và họ được gọi là Mercury Players. Sau này, Mercury Players có nhiều diễn
viên tham gia vào Citizen Kane và đã góp phần tạo ra sự thành công cho bộ phim,
chẳng hạn như Joseph Cotten, Everett Sloane, Ruth Warrick và Agnes Moorehead.
Khi thành lập Mercury Theatre, tham vọng
của Welles và Houseman là dàn dựng các vở kịch kinh điển. Năm 1938, vốn đã rất thành công trong lĩnh vực phát
thanh, Welles đã thành lập Mercury Theatre on the Air, một chương trình phát
thanh hàng tuần có sự tham gia của Mercury Players. Vào thời điểm này, phát
thanh tập trung nhiều vào kịch hơn là âm nhạc, và Mercury Players, với tài năng
sân khấu của mình, cực kỳ phù hợp với chương trình này. Buổi biểu diễn nổi
tiếng nhất của họ là buổi phát sóng đêm Halloween năm 1938 của chương trình War of the Worlds.
Mercury Players nhanh chóng vượt ra khỏi
giới hạn của phát thanh. Ngay sau khi phát sóng War of
the Worlds, Welles đã chấp nhận hợp đồng của mình với Hollywood và
chuyển về Los Angeles. Lúc đầu, ông bay qua lại giữa New York và Los Angeles để
thực hiện các chương trình phát thanh hàng tuần của mình, nhưng cuối cùng ông
đã đưa cả nhóm Mercury Players đến Los Angeles. Welles và Mercury Players tiếp
tục chương trình phát thanh hàng tuần khi Welles làm việc cho RKO Studios. Welles
rất muốn nhóm kịch của mình tham gia vào bộ phim đầu tiên của ông, nhưng thời
gian chờ đợi đã ảnh hưởng đến các thành viên của nhóm. Một số phải nhận các
công việc khác để trang trải cuộc sống hàng ngày. Một số ít đã nhận được vai
diễn trong các bộ phim khác, điều này khiến Welles khó chịu vì ông muốn họ ra
mắt trong phim của mình. Những căng thẳng này đã dẫn đến sự bất đồng giữa
Welles và Houseman, và mối quan hệ hợp tác của họ đã kết thúc ở đây.
Nếu các giám đốc điều hành của RKO không trao
cho Welles quá nhiều quyền lực, thì hãng phim chắc chắn sẽ phản đối Mercury
Players vào các vai chính trong Citizen
Kane. Khi đó, cũng như bây giờ, việc chọn những diễn viên vô danh trong
một bộ phim lớn gặp phải rất nhiều sự phản đối. Trong Citizen Kane, Welles đã có quyền
để chọn những diễn viên Mercury Players vô danh của mình vào phim, và phần lớn
thành công của bộ phim bắt nguồn từ diễn xuất mang tính sân khấu của họ. Trong
khuôn khổ kịch tính của bộ phim, những đào tạo bài bản của các diễn viên sân
khấu đã cho thấy hiệu quả và tầm nhìn thấu suốt của Welles.
Tiểu sử William Randolph Hearst
Charles Foster Kane – nhân vật chính của
Citizen Kane được cho là dựa trên William Randolph Hearst, người đã xây dựng
một đế chế truyền thông hùng mạnh vào cuối những năm 1800 và đầu những năm 1900.
William Randolph Hearst sinh ngày 29 tháng 4 năm 1863 tại San Francisco,
California, cha là triệu phú George Hearst và mẹ là Phoebe Apperson Hearst.
Hearst là con một, mẹ ông rất yêu thương và chiều chuộng ông. Hai mẹ con thường
đi du lịch châu Âu trong khi George ở nhà quản lý đế chế của mình. Hearst học
tại Harvard nhưng chưa bao giờ nghiêm túc theo đuổi sự nghiệp học hành. Khi sắp
bị đuổi học vì hành vi hỗn láo của mình, ông quyết định thử sức mình với công
việc kinh doanh báo chí. George đã tiếp quản một tờ báo nhỏ tên là San Francisco Examiner, ông đã quyết tâm điều hành tờ
báo đó và kiếm tiền để trả nợ. Ông vô cùng ngưỡng mộ Joseph Pulitzer và muốn học
theo phong cách báo chí giật gân của ông. Hearst tiếp tục mua tờ New York Journal và lôi kéo nhiều nhân viên của
Pulitzer, giống như Kane đã lôi kéo nhân viên của tờ báo Chronicle trong
phim, đối thủ của mình. Trên đà phát triển, Hearst đã xây dựng một đế
chế truyền thông hùng mạnh.
Hearst không để tiền bạc hay sự thật cản
trở hành trình trở thành nhà xuất bản báo thành công nhất mọi thời đại của
mình. Đối với ông, Cách mạng Cuba năm 1895 đã mang đến một cơ hội hoàn hảo để bán
được nhiều báo hơn. Những dòng tin giật gân và thường không đúng sự thật của
ông từ Cuba được cho là đã thúc đẩy sự can thiệp của Mỹ và châm ngòi cho chiến
tranh Tây Ban Nha - Mỹ. Một giai thoại nổi tiếng, đã đi vào Citizen Kane, kể về việc Hearst
ra lệnh cho nghệ sĩ huyền thoại Frederic Remington gửi các bản tin về cuộc chiến
từ Cuba. Remington đã gửi điện tín về cho Hearst nói rằng không có chiến tranh.
Hearst trả lời rằng nếu Remington cung cấp hình ảnh, Hearst sẽ cung cấp chiến
tranh. Hearst bịa ra những câu chuyện về các chính trị gia, ủng hộ các vụ ám
sát chính trị trong một bài xã luận vài tháng trước khi McKinley bị ám sát, dàn
dựng các tội ác để các phóng viên của ông có thể viết về chúng và đưa "báo
chí lá cải" nằm ngoài những quy chuẩn về đạo đức.
Khoảng năm 1918, Hearst gặp nữ diễn viên phim câm Marion
Davies và bắt đầu một mối quan hệ kéo dài suốt đời. Vào thời điểm đó, Hearst đã
kết hôn và có năm người con trai. Ông và vợ, Millicent Veronica Willson, một
cựu vũ công chuyển sang làm quản lý xã hội, ly thân vào năm 1926. Hearst và Willson không bao giờ ly
hôn, Hearst và Davies chung sống công khai mặc dù họ không bao giờ kết hôn.
Hearst đã xây dựng lâu đài San Simeon tráng lệ cho Davies, chính là nguồn cảm
hứng cho lâu đài Xanadu trong Citizen
Kane. Khu điền trang của Hearst khác với của Kane, không giống như pháo
đài cô đơn Xanadu, San Simeon luôn tràn ngập tiếng cười và tiệc tùng. Tuy
nhiên, giống như Kane, Hearst là một nhà sưu tập, đã lấp đầy lâu đài của mình
bằng đồ đạc, bất kể tính thẩm mỹ hay sự phù hợp của nó. Khi Hearst bắt đầu gặp
khó khăn về tài chính vào cuối những năm 1930 , Davies đã cứu doanh nghiệp bằng cách bán
đồ trang sức và bất động sản, cô đã chuyển số tiền 1 triệu đô la đó cho Hearst.
Hành động của cô không để lại nghi ngờ gì về sức mạnh mối quan hệ của họ, không
giống như mối quan hệ mong manh giữa Kane và Susan Alexander trong phim.
Hearst và Welles có lẽ chưa bao giờ gặp nhau, mặc dù chắc chắn mỗi
người đều biết về danh tiếng của người kia. Welles chắc chắn biết rằng ban đầu
Hearst đã cố gắng dùng đế chế truyền thông của mình để kìm hãm sự nghiệp của Welles.
Hai người đàn ông này cũng đối lập nhau về tư tưởng chính trị. Hearst giàu có
và bảo thủ, ghét những nhóm người thiểu số, không tin tưởng người Do Thái, ủng
hộ đảng Quốc xã, là người theo chủ nghĩa biệt lập và chống cộng, căm ghét Tổng
thống Roosevelt và ghét Chính sách kinh tế mới. Trong khi đó, công việc đạo diễn
lớn đầu tiên của Welles là ở Nhà hát Liên bang, một phần của Chính sách kinh tế
mới để tạo công ăn việc làm cho các diễn viên da đen thất nghiệp. Welles có xu
hướng theo chủ nghĩa tự do và đánh giá mọi người vì tài năng hơn là tôn giáo hoặc
sắc tộc của họ. Tuy nhiên, mặc dù Hearst và Welles là hai thái cực đối lập về mặt
chính trị và xã hội, cả hai đều thông minh, ích kỷ và được những người xung
quanh ưu ái. Welles vừa ghét Hearst vừa đồng cảm với ông ta, và việc vào vai
Kane đòi hỏi ông phải hòa giải những cảm xúc mâu thuẫn này.
Khi Citizen Kane phát hành, Hearst đã dùng mọi cách để cố tình hạ
bệ bộ phim. Dưới sự tác động của Hearst, bộ phim đã thất bại về mặt thương mại,
làm sự nghiệp điện ảnh của Welles kết thúc, và mặc dù được 9 đề cử Oscar, Công
dân Kane chỉ chiến thắng ở hạng mục Kịch bản gốc xuất sắc nhất.
Những chủ đề của Citizen Kane
Sự khó khăn trong việc đánh giá một cuộc đời
Khó khăn trong việc đánh giá cuộc đời của
một người là chủ đề chính của Citizen
Kane. Sau khi xem những thước phim sâu sắc về tiểu sử cuộc đời của Kane,
nhà sản xuất thước phim đó đã hỏi các phóng viên của mình một câu hỏi đơn giản: “Charles
Foster Kane thực sự là ai?”. Nhà sản xuất nhận ra rằng một người đàn
ông không nhất thiết phải là tổng thể của những thành tựu, tài sản hoặc những
việc anh ta đã làm, mà phải có điều gì đó sâu sắc hơn thúc đẩy anh ta. Điều
thôi thúc nhà sản xuất đi tìm thứ còn hơn cả những thành tựu bề nổi của Kane là
từ cuối cùng mà Kane thốt ra: "Rosebud". Câu chuyện cuộc
đời của Kane được mở ra theo từng lớp thông qua cuộc điều tra của phóng viên
Thompson và được kể lại bởi một loạt những người thân cận của Kane. Những quan
điểm khác nhau này thấm nhuần những định kiến cụ thể của mọi người và những
hồi ức cuối cùng đều mơ hồ và không đáng tin cậy.
Kane không bao giờ được kể câu chuyện
cuộc đời của chính mình, và chúng ta phải tự hỏi cách kể của ông về nó sẽ khác
với hồi ức của những người cộng sự của ông như thế nào. Không ai trong số những
người này thực sự biết điều gì đã thúc đẩy Kane làm những điều ông đã làm. Chỉ
có Thatcher mới có cơ hội hiểu đầy đủ về Kane, nhưng ông quá bận tâm đến việc
kiếm tiền để có thể thương cảm cho một đứa trẻ cô đơn. Những góc nhìn khác nhau
về cuộc đời của Kane, đặc biệt khi không có quan điểm riêng của Kane, buộc
chúng ta phải đặt câu hỏi rằng điều thực sự quan trọng trong cuộc đời của
Charles Foster Kane, cũng như suy ngẫm về những gì cấu thành nên một cuộc sống
nói chung. Đánh giá theo lời cuối cùng của Kane, thứ quan trọng nhất trong cuộc
đời ông không phải là những điều khiến ông trở nên nổi tiếng, như thành công
trên báo, tham vọng chính trị, cũng không phải tình bạn và các mối quan hệ của
ông. Thay vào đó, khi cuộc đời của Kane kết thúc, ông nắm bắt lấy một ký ức từ
thời thơ ấu của mình. Đó là khoảnh khắc quyết định cuộc đời ông thay đổi hoàn
toàn, theo hướng có vẻ tốt hơn về mặt vật chất, nhưng lại khiến ông dễ bị tổn
thương và cô đơn về mặt tinh thần.
Huyền thoại về giấc mơ Mỹ
Citizen Kane là một trong những bộ phim đầu tiên nói về Giấc mơ Mỹ, nó
không đẹp như tưởng tượng và mong muốn. Khi còn nhỏ, mặc dù cha mẹ ông có một
nhà trọ và khá nghèo, Kane hoàn toàn hạnh phúc khi chơi đùa trên tuyết bên
ngoài ngôi nhà của gia đình. Ông không có bạn chơi nhưng vẫn hài lòng khi ở một
mình vì sự bình yên nằm trong những bức tường của ngôi nhà. Khi Thatcher đưa
Kane rời khỏi ngôi nhà, ông được trao cho thứ có vẻ giống như giấc mơ Mỹ - sự
giàu có về tiền bạc và xa hoa về vật chất. Tuy nhiên, Kane thấy rằng những thứ
đó không làm mình hạnh phúc, và việc đánh đổi sự yên bình về mặt tình cảm để lấy
sự đảm bảo về mặt tài chính cuối cùng lại không được thỏa mãn. Giấc mơ Mỹ đối với
Kane là rỗng tuếch. Khi trưởng thành, Kane không dùng tiền bạc và quyền lực của mình để xây dựng hạnh phúc cho bản thân mà để mua tình yêu hoặc khiến
người khác đau khổ như ông. Sự giàu có của Kane đã cô lập ông khỏi những người
khác trong suốt những năm tháng còn lại, và cuộc đời ông kết thúc trong sự cô
đơn tại Xanadu. Ông qua đời khi được bao quanh bởi tài sản của mình và chỉ vậy.
Trí nhớ không đáng tin cậy?
Chúng ta biết được câu chuyện về cuộc đời Charles Foster Kane từ hồi
ức của những người quen, chứ không phải từ ký ức của chính ông. Bernstein là một
trong những người kể đáng ngờ nhất, đã đưa ra lời cảnh báo đầu tiên về ký
ức trong cuộc nói chuyện với phóng viên Thompson. Ký ức của Bernstein được tô
màu bởi sự ngưỡng mộ không lay chuyển của ông dành cho Kane, điều này vẫn tồn tại
ngay cả khi Kane ngày càng thay đổi và khép kín. Bernstein cũng kể cho Thompson
về một cô gái ông đã từng gặp và không bao giờ quên, một tưởng tượng lý tưởng gần
như hư cấu, giống với ký ức lý tưởng của Kane về thời thơ ấu của ông. Thompson
sau đó gặp Leland, người đang phải chịu đựng những ảnh hưởng của tuổi già. Có lúc
ông nói rằng mình không thể nhớ tên điền trang của Kane (Xanadu). Sự lãng quên
này có thể là giả vờ, nhưng dù sao thì nó cũng phủ bóng đen nghi ngờ lên ký ức
của Leland. Susan Alexander kể lại cuộc sống của cô với Kane trong cơn say rượu,
điều này cũng ảnh hưởng đến độ chính xác của ký ức của cô. Những hồi ức và lý
tưởng mơ hồ này là tất cả những gì còn lại của Kane, một người đàn ông từng rất
quyền lực và vĩ đại. Bất kể những thành tựu to lớn của ông như thế nào, ngay cả
một người đàn ông như Kane cuối cùng cũng sẽ bị lãng quên.
Các công cụ truyền tải chủ đề bộ phim
Sự cô lập
Charles Foster Kane liên tục bị cô lập khỏi thế giới xung quanh,
dù ông còn trẻ hay đã già, vui hay buồn, đơn độc hay được bao quanh bởi những
người khác, điều này cho thấy sự cô đơn của ông là điều không thể tránh khỏi.
Cách quay phim trong Citizen Kane cũng nhằm
làm tăng cảm giác cô lập này. Như cảnh đầu phim, Kane là một đứa trẻ vui vẻ chơi một mình
trên tuyết, một lúc sau, máy quay cô lập Kane với mẹ cậu và ông Thatcher khi họ
lên kế hoạch đưa Kane đi khỏi nhà. Lúc này, Kane vẫn cô lập, nhưng không còn hạnh phúc nữa.
Tiếp theo, chúng ta thấy Kane ngồi một mình ở giữa một căn phòng, xung quanh là
những người đàn ông mặc vest đen, họ theo dõi khi Kane mở một món quà của
Thatcher. Sự cô lập của Kane tiếp tục khi ông đã trưởng thành, như khi chúng ta thấy
Kane ngồi một mình trong văn phòng báo giữa một buổi lễ tôn vinh chính ông.
Máy quay định vị Kane trong một cảnh quay hình tam giác giữa Bernstein và
Leland khi hai người đàn ông nói chuyện về các hành động của Kane. Ba người đàn
ông có thể ở gần nhau về mặt vật lý, nhưng bản chất cuộc nói chuyện của
Bernstein và Leland và cách cảnh quay đóng khung Kane cho thấy anh là một người
ngoài cuộc. Leland rời bỏ Kane, Kane tự giam mình trong pháo đài cùng Susan.
Nhưng cuối cùng Susan cũng rời bỏ Kane, và ông chết trong cô đơn, không bao giờ
hình thành một mối quan hệ lâu dài và sâu sắc với bất kỳ ai.
Tuổi già
Câu chuyện về Charles Foster Kane được kể lại bởi những người
cộng sự của ông sau khi ông qua đời, những người kể chuyện cũng là những
người đã qua thời kỳ đỉnh cao sung sức, minh mẫn nhất, và sự xuống dốc của họ
mang đến một sự buồn bã và cô đơn khác cho bộ phim. Tất cả những người đàn ông
này từng rất quan trọng, năng động và giỏi giang. Giờ đây, họ buồn chán và xã hội
đã đẩy họ sang sườn dốc phía bên kia. Bernstein với tư cách là chủ tịch hội đồng
quản trị nói rằng ông không có việc gì để làm. Leland đang ở trong một viện dưỡng
lão, cử chỉ cứng nhắc và hơi lú lẫn. Thatcher có câu chuyện và nguồn tài liệu quan trọng
về cuộc đời của Kane, đã chết khi Thompson tham khảo cuốn hồi ký của ông. Ngay cả bản
thân Kane, khi ông già đi trong suốt bộ phim, cũng trở nên yếu ớt và cử chỉ máy móc
trong các chuyển động của mình. Trạng thái già nua, yếu ớt của ông thể hiện rõ
ràng trong cảnh Susan rời bỏ ông và ông trút sự tức giận lên căn phòng của cô.
Ông di chuyển cứng nhắc và không thể hành động một cách dữ dội như mong muốn,
điều này làm tăng thêm sự thất vọng của ông và cô lập ông với cảm xúc của chính
mình. Tuổi già trong Citizen Kane không
phải là sự an nhàn thư thái, mà là một sự thất bại.
Chủ nghĩa vật chất
Có một lần, trong tòa soạn báo chất đầy tượng, nhân viên khó
khăn lắm mới tìm được lối đi, Bernstein nói rằng họ có nhiều bức tượng Venus giống
nhau. Kane ám ảnh việc lấp đầy điền trang của mình bằng đồ đạc, và ở cuối phim,
máy quay lia qua những căn phòng lớn chứa đầy thùng đồ để cho thấy rằng, Kane
thậm chí chưa bao giờ mở nhiều món đồ mình mua. Việc sưu tập, mua sắm của Kane
không phải là của một người sành sỏi có sự phân biệt - Kane mua các tác phẩm
nghệ thuật một cách vô tội vạ giống như hành động háu đói của một kẻ săn mồi
hơn. Sau những thất bại trong chính trường và sự nghiệp opera của Susan, Kane
xây dựng điền trang Xanadu để bản thân và Susan tránh xa xã hội, và ông lấp đầy
lâu đài bằng những đồ vật vô tri vô giác. Ông nắm quyền kiểm soát hoàn toàn thế
giới mà ông tạo ra, không gì có thể thách thức được quyền lực của ông trong thế
giới này. Bằng việc lấp đầy đổ đạc, Kane cố gắng làm dịu đi những lời lăng mạ của
thế giới thực, nơi ông không thể kiểm soát được việc bị mẹ mình bỏ rơi, thất bại
của Susan trong vở opera, sự thất bại trong sự nghiệp chính trị của mình và những
ý kiến không vừa lòng mình của bạn bè. Ông kết thúc cuộc đời mình ở Xanadu một
cách cô đơn, với tài sản là người bạn đồng hành duy nhất. Bằng cách mua rất nhiều
hàng hóa xa xỉ, Kane cố gắng lấp đầy khoảng trống do tất cả những người đã rời
bỏ ông trong suốt cuộc đời tạo ra. Tuy nhiên, chỉ có hai thứ vô cùng đơn giản
và tầm thường có ý nghĩa đối với Kane, đó là quả cầu tuyết và Rosebud, chiếc xe
trượt tuyết của ông thời thơ ấu.
Những biểu tượng của Citizen Kane
Chiếc xe trượt tuyết
Có hai chiếc xe trượt tuyết xuất hiện trong Citizen Kane. Đó là Rosebud, chiếc xe trượt tuyết mà Kane
yêu thích khi còn nhỏ, xuất hiện ở đầu phim, là một trong những khoảnh khắc hạnh
phúc nhất của Kane. Chiếc xe trượt tuyết còn lại xuất hiện ở cuối phim, bị
thiêu rụi cùng tài sản còn lại của Kane sau khi ông qua đời. "Rosebud"
là từ cuối cùng Kane thốt ra, không chỉ nhấn mạnh Kane cô đơn như thế nào mà
còn ám chỉ sự bất lực của Kane trong việc giao tiếp với mọi người. Rosebud là
biểu tượng mạnh mẽ nhất về tuổi thơ của Kane, tầm quan trọng mà nó đại diện bắt
nguồn từ việc nó là đồ vật cuối cùng mà ông chạm vào trước khi bước vào một cuộc
sống hoàn toàn khác. Khi Kane gặp Thatcher, người đã đã đưa ông rời xa khỏi mẹ
mình, Kane đã dùng chiếc xe trượt tuyết của mình để chống lại Thatcher. Theo
nghĩa này, chiếc xe trượt tuyết đóng vai trò như một rào cản giữa tuổi thơ vô
tư với trách nhiệm của tuổi trưởng thành và đánh dấu một bước ngoặt trong sự
phát triển tính cách của Kane. Sau khi Thatcher xuất hiện, cuộc sống của Kane
không bao giờ còn như cũ nữa. Sau đó, Thatcher tặng Kane một chiếc xe trượt tuyết
khác có tên là Crusader (thập tự chinh) - một cái tên rất phù hợp, vì Kane sẽ
dành thời gian đầu ở tuổi trưởng thành của mình cho một cuộc thập tự chinh trả
thù Thatcher. Lần thứ hai, Kane dùng một chiếc xe trượt tuyết (hoặc trong trường
hợp này, ý tưởng mà nó đại diện) như một vũ khí chống lại người mà ông coi là một
thế lực áp bức, nhưng không giống như Rosebud, Crusader không mang ý nghĩa về sự
vô tội. Hai chiếc xe trượt tuyết có ý nghĩa ẩn dụ hoàn toàn khác nhau trong
Citizen Kane.
Ý tưởng sử dụng những chiếc xe trượt tuyết xuất phát từ Herman
Mankiewicz. Khi còn nhỏ, ông rất yêu thích một chiếc xe đạp của mình, khi chiếc
xe bị đánh cắp ông không bao giờ lấy lại được nó và cảm giác tiếc nuối này theo
ông mãi về sau. Mặc dù Welles nghĩ đó là một ý tưởng khá rẻ tiền, nhưng ông đã
đồng ý vì đó là một cách dễ dàng để đơn giản hóa cốt truyện.
Quả cầu tuyết
Quả cầu tuyết rơi khỏi tay khi Kane chết liên tưởng cuộc đời ông
với tuổi thơ của mình. Bên trong quả cầu tuyết là một khung cảnh bình dị, êm đềm,
rất giống cuộc sống của Kane với cha mẹ mình trước khi Thatcher xuất hiện. Quả
cầu tuyết cũng gắn những điều này với Susan. Kane nhìn thấy quả cầu tuyết lần đầu
tiên khi ông gặp Susan. Cũng vào đêm đó, ông nghĩ về mẹ mình, và thậm chí đã
nói đến bà, đó là một trong hai lần duy nhất ông nhắc đến mẹ mình trong suốt bộ
phim. Trong tâm trí ông, Susan và người mẹ của mình trở nên tương đồng. Susan giống
như mẹ của Kane, là một người phụ nữ giản dị, và Kane có những khoảng thời gian
yên bình trong căn hộ nhỏ của cô, nơi ông thoát khỏi những áp lực trong cuộc sống
phức tạp của mình. Cuối cùng Susan cũng rời xa ông, giống như mẹ ông đã làm, và
sự ra đi của Susan cũng tàn phá ông. Khi Kane phá phách căn phòng của Susan
trong cơn tức giận, ông đã tìm thấy quả cầu tuyết, bức tường mong manh giữa tuổi
thơ và tuổi trưởng thành của ông tan biến. Họ đều bỏ rơi Kane, và Kane không thể
mang cả hai trở lại.
Những bức tượng
Trong suốt cuộc đời mình, nỗ lực kiểm soát mọi người của Kane đều
thất bại, đây có thể là một lý giải cho hành động sưu tầm tượng một cách ám ảnh
của Kane và sự xuất hiện của các bức tượng trong suốt bộ phim, các bức tượng chỉ
đứng yên, không đưa ra những phản kháng và dễ dàng bị thao túng.
Văn phòng và nhà của Kane tràn ngập các bức tượng, ông mua chúng
không phải vì niềm đam mê nghệ thuật thật sự hay hướng đến những giá trị điêu
khắc chân chính. Đối với Kane, các bức tượng chỉ là hình ảnh của con người, dễ
dàng bị kiểm soát. Ông có thể đặt chúng ở bất cứ đâu ông muốn và không cần phải
quan tâm, để ý, đề phòng chúng. Với các bức tượng của mình, Kane có quyền lực sở
hữu và kiểm soát. Cuối cùng, các bức tượng thay thế con người sống trong cuộc đời
của Kane, và ông chết khi được bao quanh bởi những bức tượng này.
Cuối cùng, sự vĩ đại
của Citizen Kane là vượt ra mọi khuôn khổ
của nền điện ảnh đương thời, đem đến những sáng tạo mới mở đường cho tương lai.
Bộ phim đạt được tầm cao tôn kính như vậy, một phần nữa là ở chính nhân vật
Kane. Bất chấp sự nỗ lực của phóng viên đi tìm câu trả lời cho câu hỏi: “Kane
thực sự là ai?”, Kane vẫn là một bí ẩn. Chiều sâu của sự cô lập và nỗi cô đơn
của Kane đem đến một bức chân dung, bức chân dung này đã ám ảnh nhiều thế hệ khán giả
của Citizen Kane.
0 comments:
Post a Comment