Lev Nikolayevich Tolstoy
và Fyodor Mikhailovich Dostoevsky là hai nhà văn vĩ đại, không chỉ riêng của nước
Nga mà còn của nền văn học thế giới. Họ sống cùng một thời đại, Dostoevsky nhiều
hơn Tolstoy bảy tuổi và mất trước 30 năm, nhưng những tác phẩm đỉnh cao của cả
hai người khổng lồ này đều ra đời trong khoảng thời gian 40 năm, từ 1840 đến
1880, đây chính là thời kỳ mang tính quyết định trong quá trình “thay đổi hình
dạng” của nước Nga, và đây cũng được xem là “kỷ nguyên vàng” của nền văn học
Nga. Lev Tolstoy và Dostoevsky chưa từng thật sự gặp nhau, và hai thiên tài này
dường như đối lập nhau về mọi khía cạnh. Họ không chỉ đại diện cho hai gương mặt
hoàn toàn khác biệt của nước Nga, mà hoàn cảnh, lối sống, tư tưởng, và những hoạt
động nghệ thuật của họ cũng hoàn toàn trái ngược nhau.
Lev Tolstoy và Dostoevsky với độc giả Việt nam
So với Lev Tolstoy, trên
con đường đến với đời sống tinh thần của bạn đọc Việt nam, Dostoevsky không gặp
may mắn. Vào những năm 1929 - 1930, một bản dịch tác phẩm Phục sinh của Tostoy
đã được đăng dần lên báo Tiếng Dân của cụ Huỳnh Thúc Kháng. Người dịch tác phẩm
ấy chính là Giáo sư Đào Duy Anh, khi ấy mới ngoài 20 tuổi. Một vài năm sau, tại
nhà bán đấu giá hàng cũ ở phố Hàng Trống, Vũ Ngọc Phan đã mua được một bó sách
cũ gồm mười cuốn, giá hạ từ 5 đồng xuống còn 2 đồng. Trong bó sách ấy, có hai
quyển còn nguyên giá trị, còn lại toàn là sách vứt đi. Hai quyển đó chính là trọn
bộ tác phẩm Anna Karenina của Tolstoy, sách tiếng Pháp. Vũ Ngọc Phan đã đọc ngấu
nghiến tác phẩm trong hai ngày, sau đó đọc lại lần hai trong vòng 10 ngày. Thấy
rằng đây là một kiệt tác, Vũ Ngọc Phan đã dịch tác phẩm này và đăng lên Tạp chí
Pháp Việt ở Hà Nội và báo Tràng An ở Huế, đó là năm 1937. Năm 1940, ông đưa nhà
xuất bản Đời nay in, năm 1944 bộ sách ra đời với hai tập, nhưng bộ sách không đến
với độc giả trọn vẹn vì Vũ Ngọc Phan không đưa quyển ba (quyển cuối) cho nhà xuất
bản Đời nay. 1961 Chiến tranh và hòa bình của Tolstoy đã được bán rộng rãi. Tiếp
đó đến Anna Karenina bản dịch lại, rồi Phục sinh, Câu chuyện Sevastopol… Những
tài liệu nghiên cứu, giới thiệu về Tolstoy cũng sớm được phổ biến một cách rộng
rãi.
Năm 1956, nhân 75 năm
ngày mất của Dostoevsky, Hội đồng hòa bình thế giới mới đưa ông vào danh sách
các nhà văn được kỉ niệm. Cùng thời gian đó, tác phẩm Tội ác và hình phạt của
Dostoevsky đã được dịch ở Nhà xuất bản Văn học, nhưng chưa được in ra. Các sách
giáo khoa, tài liệu về lịch sử Văn học Nga… viết về Dostoevsky một cách rất sơ
sài và nặng về phê phán.
Không kể các bản dịch được
thực hiện ở Sài Gòn trước 1975, và một số được mang ra Hà Nội sau năm 1975, thì
chính thức đến năm 1983, Dostoevsky mới đến với bạn đọc Hà nội qua tác phẩm Tội
ác và hình phạt (Phạm Vĩnh Cư giới thiệu, Cao Xuân Hạo dịch). Sau đó, năm 1988,
Anh em nhà Karamazov của Dostoevsky đến với bạn đọc qua bản dịch của Phạm Mạnh
Hùng. Anh em nhà Karamazov có 3 tập, tập I in 10.000 cuốn, tập II chỉ còn 3.000
cuốn, và tập III chỉ là 1000 cuốn.
Đối với độc giả Việt Nam
những năm trước, Dostoevsky được coi là phi chính thống. Nhưng vì mang màu sắc
huyền thoại, Dostoevsky lại được một số ít nghiên cứu, tìm hiểu kỹ lưỡng, và
càng hấp dẫn họ hơn.
Tolstoy
và Dostoevsky: sự trái ngược của hai thiên tài
Khi nói về Tolstoy và
Dostoevsky, sẽ thú vị hơn nhiều khi xem xét hai thiên tài này ở những điểm khác
biệt nhau.
Lev Tolstoy sinh ra trong
giới thượng lưu giàu có, là một bá tước, một điền chủ nhàn nhã. Là người cuối đời
có những thay đổi to lớn về mặt tư tưởng, đã rũ bỏ những trói buộc của của cải
vật chất, trở thành người rao giảng cho niền tin Cơ đốc giáo khổ hạnh, khắc kỷ,
một người yêu chuộng hòa bình và ủng hộ cải cách nông nô.
Còn Dostoevsky xuất thân
là một sinh viên nghèo, một người từng đã bị kết án treo cổ vì chống lại Sa
hoàng, cả cuộc đời phải trả giá cho những cam kết bồng bột của tuổi trẻ, những
cam kết ràng buộc với chủ nghĩa xã hội. Là người sau khi ra tù đã bảo vệ nhiệt
thành cho Chính thống giáo và là một kẻ “phản động”, căm ghét cách mạng, căm
ghét trào lưu chủ nghĩa xã hội không tưởng và sau này là chủ nghĩa cộng sản.
Tolstoy là người đã chung
sống hơn 40 năm và có tới 13 người con với cùng một người phụ nữ, nhưng cuối
cùng lại từ bỏ tất cả, chối bỏ hôn nhân, từ bỏ gia đình, từ bỏ những chung đụng
xác thịt. Bản xô nát ở Kreutzer, tác phẩm cuối cùng viết trước khi chết, trên
hành trình chạy trốn gia đình và người thân, là tác phẩm mỏng nhất nhưng lại cay
nghiệt nhất mà Tolstoy từng viết ra để phê phán phụ nữ.
Còn Dostoevsky đã trải
qua những mối tình đầy giông bão, rồi sau đó trở thành một người cha đầy yêu
thương của gia đình. Dostoevsky kết hôn với Anna Grigorievna Snitkina, một phụ
nữ kém ông 25 tuổi, và là người thư ký ông đã thuê ngồi ghi chép lại những gì
ông đọc, trong thời gian ông sáng tác tác phẩm “Con bạc”, tác phẩm phải hoàn
thành trong thời gian 26 ngày để có thể trả những món nợ từ thói nghiện cờ bạc
của ông.
Tolstoy thích những lễ hội
mùa màng, những buổi đi săn, thích lao động chân tay và yêu mến những người
nông dân. Còn Dostoevsky đắm mình trong màn sương mù của những đô thị hiện đại,
thế giới của những kẻ say xỉn, tội phạm và những cô gái điếm.
Hai người khổng lồ này, họ
không hẳn coi trọng và đánh giá về nhau một cách công bằng, nhưng vẫn không ngừng
quan sát, nghiên cứu về nhau. Khi còn sống, những uất ức về một sự bất bình đẳng
trong địa vị luôn sục sôi tuôn trào trong những lời nhận xét của Dostoevsky về
Tolstoy, nhà văn đàn em kém ông 7 tuổi. Dostoevsky luôn phàn nàn rằng Tolstoy
luôn được trả công, được đãi ngộ cao hơn ông. Ông bị coi thường, bị rẻ rúm bởi
ông là nhà văn phải sống bằng lao động, phải sống bằng ngòi bút của mình.
Dostoevsky cũng cho rằng, khi sáng tác, Tolstoy chưa bao giờ phải nếm trải những
điều kiện sống bi đát như mình. Rất nhiều lần, bị các chủ nợ xiết cổ, ông đã phải
bán trước các tác phẩm của mình khi nó vẫn chưa được viết xong, thậm chí là
ngay cả khi chúng còn chưa được viết ra, chính vì thế ông luôn phải vội vã viết
và hoàn thành tác phẩm nhanh nhất có thể. Trong khi đó, Tolstoy viết rất chậm
rãi, khoan thai, đôi khi ngừng hẳn viết lách để chăm lo cho ngôi trường mà ông
đã dựng nên hay tập trung vào việc quản lý tài sản của mình. Thế nhưng Tolstoy
vẫn luôn được các nhà xuất bản săn đón và công chúng nồng nhiệt chào đón mỗi
khi ra mắt tác phẩm. Các nhà xuất bản trả cho các tác phẩm của Dostoevsky 250
rúp một trang, nhiều khi còn bớt lên, bớt xuống. Trong khi đó sẵn sàng trả cho
Anna Karenina của Tolstoi 500 rúp một trang.
Cuộc sống thật trớ trêu,
Dostoevsky đã ra đi quá sớm để có thể tận mắt chứng kiến đoạn cuối trong hành
trình cuộc đời của Tolstoy, chứng kiến những chuyển biến nội tâm ngày càng triệt
để của nhà văn vĩ đại này: khước từ tiền bạc và tài sản, khước từ gia đình và
người thân, rời khỏi nhà như một kẻ nghèo khó, sống vất vưởng và chết tại một
nhà ga heo hút trên đất nước Nga mênh mông.
Sự oán hận của Dostoevsky
chắc chắn đã làm cho những lời kết án, những lời chỉ trích gay gắt của ông trở
nên thiên lệch và bất công. Khi tác phẩm Anna Karenina ra mắt (1875),
Dostoevsky đã nói: “…Vẫn là những biên
niên sử của một gia đình quý tộc”, trong con mắt của Dostoevsky, Tolstoy chẳng
viết thêm được gì mới sau tác phẩm “Chiến tranh và hòa bình”. Nhận xét này của
Dostoievski hiển nhiên là sai lệch bởi Anna Karenina đã đề cập đến một chủ đề
gai góc, nóng bỏng: sự chung sống trong một xã hội Nga đang trải qua một thời kỳ
đầy biến động, trong hôn nhân, gia đình, mối quan hệ khó khăn giữa những người
nông dân và những lãnh chúa, những nhà quý tộc. Cùng thời gian đó, Dostoevsky
đang viết cuốn Đầu xanh tuổi trẻ, cũng giống như tác phẩm Anh em nhà Karamazov
được xuất bản sau này, cuốn sách đề cập đến sự tồn tại của một kiểu gia đình mới,
những “gia đình tình cờ”, một điềm báo trước sự tan rã của xã hội Nga. Đối với
Dostoevsky, Tolstoy chỉ đơn thuần là một nhà sử học chứ không phải là một tiểu
thuyết gia, những xã hội mà ông mô tả trong các tác phẩm của mình đã không còn
tồn tại. Tuy nhiên Dostoevsky cũng thừa nhận rằng Anna Karenina “là một vết bỏng nhức nhối của thời đại”,
nhưng phát biểu này, thật ra cũng chỉ là cách bày tỏ sự phản đối dữ dội của
Dostoevsky với những quan điểm chính trị mà Tolstoy trình bày trong tác phẩm, đặc
biệt là với chủ nghĩa chống quân phiệt ngày càng tăng ở Tolstoy.
Về phía Tolstoy, người ta
cũng nhận thấy không ít những suy nghĩ tiêu cực của ông đối với Dostoevsky. Khi
Dostoevsky qua đời vào năm 1881, lần đầu tiên Tolstoy công khai bày tỏ sự ngưỡng
mộ của mình: “khi ông mất, tôi đã nhận ra
rằng tôi cần đến ông xiết bao, rằng ông rất gần gũi và cũng rất quý giá đối với
tôi”. Tolstoy cũng khẳng định rằng ông không bao giờ coi Dostoevsky như là
một đối thủ, “Tôi không bao giờ có ý định
so sánh mình với ông ấy - không bao giờ”. Nhưng ngay sau đó Tolstoy lại ném
ra những phán xét đầy cay nghiệt: “Người
ta đã tôn sùng như một nhà tiên tri, đã phong thánh cho một kẻ đã gục ngã trong
giai đoạn gay cấn nhất của cuộc chiến giữa cái thiện và cái ác. Những cuốn sách
này có thể gây xúc động, có thể rất hấp dẫn...nhưng người ta không thể đặt lên
bệ để thờ, lấy ra làm tấm gương cho hậu thế một kẻ hiếu chiến, chỉ thích gây hấn”.
Mối ác cảm này , theo thời gian càng ngày chỉ càng tăng thêm. Nếu như cuốn Anh
em nhà Karamazov cũng như tập tiểu luận của Montaigne là những cuốn sách cuối
cùng còn ở lại bên cạnh Tolstoi vào giây phú ông lìa đời trong căn nhà nhỏ của
ông trưởng ga Astapovo thì những tuyên bố cuối cùng của Tolstoy (ngay trước khi
chết) về Dostoevsky vẫn không hề dịu bớt đi những sắc thái gay gắt: “Tôi không thể vượt quá được mối ác cảm với
những thứ phản-văn-học này, khối mâu thuẫn này, cách xử lý rất giả tạo với những
chủ đề quan trọng, thậm chí là nghiêm trọng hàng đầu này”. Những gì mà
Tolstoy đánh giá cao ở Dostoevsky, đó là những tác phẩm hồi trẻ của ông , những
tác phẩm mà nội dung xã hội của chúng đã gây những ấn tượng rất mạnh mẽ như Ghi chép từ ngôi nhà chết (1862) hay Những kẻ tủi nhục (1961).
Dostoevsky
Nhân sinh quan hoàn toàn khác nhau
Bề ngoài thì những tác phẩm
của họ không có vẻ gì là một sự phản hồi, một sự đáp lại những thách thức, một
câu trả lời trực tiếp cho những vấn đề đặt ra trong những tác phẩm của người
kia. Tuy nhiên khi lùi ra xa, nhìn mọi thứ trong toàn cảnh của nó thì các tác
phẩm và hành trình của cả hai người, dường như là để trả lời cho những câu hỏi
giống nhau: văn học và cuộc sống, đức tin và hành động chính trị. Tolstoy, ngay
từ năm 1859 đã mở trường học cho nông dân của điền trang Iasnaia Poliana, ông
cũng dành nhiều tâm trí để nghĩ về giáo dục, càng ngày ông càng nghiêng về thái
độ phủ nhận vai trò của văn học và nghệ thuật nói chung bởi ông cho rằng chúng
hoàn toàn vô ích đối với nhân dân (những dự cảm trước về những lý thuyết văn học
nghệ thuật hiện thực xã hội chủ nghĩa xuất hiện về sau này?). Trong tác phẩm “Lời
thú tội” rất nổi tiếng của mình, Tolstoy đã đi đến chỗ lên án chính những hoạt
động văn học của mình: “Tôi nhận ra rằng,
những việc tôi đã làm không có gì là cao quý và cũng chẳng khác biệt gì mấy với
những cô gái chân trần nhảy múa, quấn lấy nhau trong một vở ba lê nào đó”.
Về cuối đời Tolstoy chỉ viết những câu chuyện cổ tích hay thần thoại cho thiếu
nhi, nhưng bản năng một nhà văn lớn đã ép buộc (hay thôi thúc?) ông ngồi viết
ra một cuốn “tiểu thuyết vĩ đại” cuối cùng, đó là cuốn Phục Sinh (1899), một cuốn
tiểu thuyết mang tính giáo huấn nhưng không hề kém phần lãng mạn. Một số người
thì xem rằng tác phẩm này như là một lời đáp trả cuốn Ghi chép từ ngôi nhà chết
của Dostoevsky.
Hoàn toàn trái ngược với
Tolstoy, Dostoevsky là người bảo vệ nhiệt thành cho vai trò của văn học. Bằng
hư cấu, đặc biệt là trong tiểu thuyết, tất cả mọi quan điểm có cơ may được cọ
sát, đối đầu nhau. Ở đó mọi câu hỏi bức thiết, mọi vấn đề nóng bỏng của xã hội
đều có thể đề cập đến. Tất cả mọi người, đặc biệt là giới trí thức sẽ luôn cần
đến văn học trong toàn bộ những chiều kích phức tạp của nó.
Chắc chắn rằng cuộc đối đầu
giữa Dostoevsky và Tolstoy, hai người khổng lồ của nước Nga sẽ dữ dội và khốc
liệt nhất là ở trên bình diện ý thức hệ (nó sẽ còn kéo dài và mức độ gay gắt sẽ
ngày một tăng cao hơn nữa nếu như Dostoevsky không ra đi quá sớm). Cái gọi là
chủ nghĩa Tolstoy, đó là việc hòa trộn giữa khuynh hướng quay về với cội nguồn
của đức tin, của Mặc khải với chủ nghĩa khổ hạnh, chủ nghĩa Tolstoy muốn phá vỡ
hệ thống tôn giáo chính thống đang tồn tại, phá vỡ mọi thang bậc. Tất cả những
điều đó đã gây phẫn nộ cho Dostoevsky, người mà cho đến tận cuối đời, vẫn không
ngừng bảo vệ cho Chính Thống Giáo Nga, coi đó là bản sắc, thậm chí là sự cứu rỗi
của nước Nga. Hơn thế nữa, sau khi từ chốn ngục tù trở về, Dostoevsky bằng những
lời chỉ trích quyết liệt, đã quất những ngọn roi tàn nhẫn vào những điều mà ông
gọi là “không tưởng cách mạng”, về những tín điều độc ác nhân danh chủ nghĩa xã
hội, nhân danh tự do. Trong tác phẩm “Lũ người quỷ ám”, ông lên án những thành
viên cách mạng theo trào lưu “hư vô chủ nghĩa”. Những luận điểm này khiến
Dostoevsky bị ghẻ lạnh và bị tẩy chay suốt một thời gian dài dưới chế độ Xô Viết.
Về phần mình, Tolstoy đã
nhiệt thành ủng hộ cuộc cách mạng Nga 1905, chính điều này khiến ông đã được
suy tôn (bằng một sự ngộ nhận, cách hiểu sai lệch hay một biện pháp tuyên truyền?),
và theo lời của Lê nin, Tolstoy là “tấm
gương phản chiếu của cuộc cách mạng Nga”.
Dostoevsky cho đến tận
lúc chết, cũng chỉ biết đến một nhà văn qúy tộc Tolstoy, một nhà văn địa chủ đầy
mâu thuẫn, một nhà văn được tôn sùng và ngưỡng mộ của đông đảo người dân Nga.
Dostoevsky chưa hề được chứng kiến một nhà văn xã hội chủ nghĩa Tolstoy. Nhưng
trong bài báo Bàn về tác phẩm Anna
Kerenina, khi đề cập đến những người đang day dứt với những đặc quyền mà
mình được hưởng, những người đang trong hành trình “về với nhân dân”, bằng cách
diễn đạt “thời thượng” lúc đó, Dostoevsky đã khuyến nghị: “Nếu bạn cản thấy thật kinh khủng khi chỉ sống để “ăn, uống, đi săn mà
không phải làm gì cả”, nếu thực sự bạn cảm thấy xót xa cho những người nghèo khổ,
một tầng lớp dân cư đông đảo, vậy thì hãy trao cho họ tài sản của bạn, hy sinh
bản thân vì lợi ích chung, xắn tay áo lên lao động, đổ mồ hôi vì lợi ích chung”.
Nhưng ngay lập tức tác giả của “Anh em nhà Karamazov” đã dội tiếp luôn một xô
nước lạnh “nhưng cũng đừng bắt chước những
kẻ mơ mộng viển vông, những người ngay lập tức túm lấy một chiếc xe cút kít và
hô to: “tôi không phải là lãnh chúa, tôi muốn làm việc như một muzhik”. Xe cút
kit ở đây thật ra cũng chỉ là một đồng phục, một thứ đồng phục tệ hại”.
Dostoevsky đã không có cơ
hội để biết rằng, 25 năm sau đó, người mơ ước trở thành một muzhik đã túm lấy một
chiếc xe cút kít và từ bỏ gia đình, điền trang, tài sản để đón nhận cái chết trong
cô độc tại một nhà ga Astapovo xa xôi nào đó, nhưng cho đến lúc chết , ông vẫn
cứ là “bá tước Lev Tolstoy”.
Thật kì lạ, họ chưa từng gặp nhau
Tolstoy và Dostoevsky sống
cùng thời, là những nhà văn lớn, những tác phẩm xuất sắc nhất của mỗi người đều
được sáng tác trong cùng một khoảng thời gian. Nhưng họ vẫn chưa từng gặp nhau.
Năm 1885, Tolstoy đến
Petersburg làm quen với giới văn sĩ nơi đây, quê hương của Dostoevsky, bối cảnh
trong phần lớn tác phẩm của ông. Khi này Tolstoy là một nhà văn trẻ được mến mộ,
còn Dostoevsky đang trong thời kỳ phát vãng lưu đày 4 năm ở Siberia sau án tử hụt.
Khi Chiến tranh và hòa
bình ra mắt, Dostoevsky cực kỳ ấn tượng với nó và đã tìm cách gặp gỡ Tolstoy.
Năm 1878, cả hai tham dự một buổi thuyết giảng của triết gia Vladimir Soloviev
(tác phẩm Siêu lý tình yêu của ông rất nổi tiếng với bạn đọc Việt Nam), nhưng
không gặp được nhau. Về sự kiện này, có giai thoại kể lại rằng Dostoevsky đã chủ
động tìm gặp Tolstoy sau buổi giảng, nhưng Tolstoy đã bỏ về trước khi bài thuyết
giảng kết thúc. Hai năm sau, Dostoevsky đến Moscow nhân dịp khánh thành một tượng
đài Pushkin. Ông định đến thăm Tolstoy ở trang viên Yasnaya Polyana, nhưng khi
này Tolstoy đã bắt đầu chán ghét cuộc sống xã hội và lui về ở ẩn trong điền
trang. Ngày 20/06/1880, Dostoevsky đọc một diễn văn nổi tiếng về Pushkin làm
người nghe kinh ngạc vì chiều sâu và sức nặng của nó. Mọi nhà văn tên tuổi thời
kỳ đó đều có mặt, trừ Tolstoy.
Tuy nhiên, cũng năm đó
Tolstoy đọc được Bút ký từ nhà chết của Dostoevsky. Ấn tượng của ông mạnh mẽ tới
mức, trong một lá thư gửi nhà phê bình Nikolai Strakhov, ông gọi tác phẩm là “cuốn sách xuất sắc nhất trong những áng
văn mới, hơn cả Pushkin”.
Một năm sau, năm 1881,
Dostoevsky qua đời. Chính Anna Snitkina là người được Tolstoy thú nhận niềm tiếc
nuối vì chưa từng được gặp Dostoevsky.
0 comments:
Post a Comment